डिजीटल साहित्य संस्कृती

 

डिजीटल साहित्य संस्कृती

एका सर्वेक्षणानुसार, कोविडच्या कालावधीमध्ये  इंटरनेटचा वापर ४०% ते ६०% ने वाढला आहे !  ह्याला जसे विद्यार्थ्यांच्या ऑनलाईन शाळा, कर्मचाऱ्यांच्या ऑनलाईन मिटींग्स, जनसामान्यांचे ऑनलाईन  शॉपिंग आणि  डिजीटल मनोरंजन कारणीभूत ठरले तसेच साहित्यप्रेमींचे ऑनलाइन वाचनही !!  कोरोना विषाणूच्या प्रादुर्भावामुळे, ज्या विविध क्षेत्रांवर कामकाजासंबंधात मर्यादा आल्या आहेत, त्यापैकी एक म्हणजे 'ग्रंथालये / वाचनालये'.  अर्थात जिज्ञासु, वाचनवेडे यावर उपाय न शोधते तरच नवल !  या साथीच्या कालावधीत,  २००४ साली सुरु झालेल्या ऍमेझॉनच्या किंडल पासून ते आजच्या स्टोरीटेल ऍपपर्यंत, विविध माध्यमांचा उपयोग करून घेत, वाचकांनी आपली साहित्यिक भुक भागवली !!  डिजीटल वाचन आणि साहित्य संस्कृतीचा आलेख चढता ठेवणाऱ्या काही माध्यमांविषयी आज जाणून घेऊयात !

ऍमेझॉन किंडल: या  प्रोजेक्टने  खऱ्या अर्थाने  'डिजीटल वाचन संस्कृती' उदयास आणली. त्याआधी ऑनलाईन वाचन हे बहुतांश करून वृत्तपत्रे आणि मोजक्या ब्लॉग्स पर्यंत सीमित होते.किंडल हे  हातात धरणेयोग्य, टॅबलेटसम डिव्हाईस आहे. किंडल बाजारात येताच  ई-वाचकांचा समुदाय झपाट्याने वाढीस लागला. किंडलने आधी मालिका (series) स्वरूपात ई-साहित्य उपलब्ध करून दिले त्यामुळे वाचकांची उत्कंठा वाढीस नेवून त्यांना या प्रोजेक्टकडे  आकर्षित करण्यात, ऍमेझॉन  कमालीचे यशस्वी ठरले ! आज किंडल स्टोअरवर  ई-पुस्तके, वर्तमानपत्रे, मासिके आणि इतर डिजिटल साहित्या संदर्भांत  ब्राउझ करणे, खरेदी करणे, डाउनलोड करणे आणि वाचने  असे बहुविध पर्याय उपलब्ध आहेत.  इन बिल्ट इंटरनेट सुविधा, चांगले बॅटरी लाईफ, खरे पुस्तक वाचल्याप्रमाणे अनुभव देणारी साहित्याची रचना, बुक मार्किंग, बहुविध भाषांमधील विशाल साहित्याची उपलब्धता या वैशिष्ट्यांमुळे किंडलची लोकप्रियता आजही टिकून आहे. साधारण अडीच हजारांपासून पुढील किंमतीत, किंडल उपलब्ध आहे.

स्टोरीटेल: ही जगभरात वापरली जाणारी ऑडिओ-बुक आणि ई-बुक सेवा आहे.  या ऍपवर   5,00,000 हून अधिक पुस्तके वाचणे आणि ऐकणे दोन्ही शक्य होते. याद्वारे इंग्रजी आणि इतर भाषांमधील आपल्या आवडत्या लेखकांच्या कथांचा आनंद वाचक आणि श्रोत्यांना मिळू शकतो. पुस्तकाचा आनंद घेताना, वापरकर्ता वाचन आणि ऐकणे या मोड्स दरम्यान  बदल करू शकतो तसेच वाचनाच्या वेग ऍडजस्ट करू शकतो.  कथा, कादंबरी, चरित्रकथा  यांच्याबाबत  आवडीनुसार शिफारशी मिळविणे, मुलांसाठी असणाऱ्या  'किड्स मोड' द्वारे मुलांनाही आवडेल असे साहित्य मिळविणे, कोठेही आनंद घेण्यासाठी ऑफलाइन डाउनलोड करणे आणि मुख्य म्हणजे गोष्टी ऐकण्याचा 'बेड टाइम' अनुभव घेता येणे यामुळे स्टोरीटेलचे वापरकर्ते दिवसेंगणिक वाढतच आहेत. सुरुवातीचे काही दिवस फी आणि नंतर साधारण ३०० रु प्रति महिना, असे  सभासदत्व स्टोरीटेलमार्फत देण्यात आलेले आहे.   मुक्ता बर्वे ,अमेय वाघ, संदीप खरे इ. प्रसिद्ध मराठी कलाकारांच्या आवाजातुन साहित्य अनुभवायची संधी  स्टोरीटेलने दिलेली आहे.         

बहुविध: विविध डिजिटल माध्यमांवर उपलब्ध असलेलं सगळं साहित्य फुकटच असलं पाहिजे, या समजुतीला छेद देणारा पहिला मराठी प्रयत्न म्हणजे बहुविध.कॉम ! वर्षभरात हजारो  साहित्यप्रेमींनी याचे सशुल्क सभासदत्व घेऊन हा प्रयत्न सार्थ ठरवला आहे. सध्या विविध माध्यमांतून माहितीचा लोकांवर अक्षरशः भडिमार होत आहे. पण त्यातून दर्जेदार तेव्हढेच नेमके टिपून, ऊत्तम अभिरुची जोपासणाऱ्या वाचकांसमोर ठेवण्यात बहुविध यशस्वी ठरले आहे. मराठी भाषेतील जुन्या अप्रतिम लेखांना, नवीन रूप देऊन निवडक दिवाळी अंक, बालसाहित्य व इतर काही श्रेणीतील उत्तम साहित्य इथे उपलब्ध आहे. आशयघन साहित्याच्या शोधार्ध असणाऱ्या वाचकांचा वेळखाऊ, निरर्थक ब्राऊजिंग करण्याचा वेळ बहुविधमुळे नक्कीच वाचतो ! संकेतस्थळ : https://bahuvidh.com

ई-पुस्तकालय: गुगल प्ले स्टोअरवर उपलब्ध असणारे हे अँड्रॉइड ऍप ! इथे मराठी, हिंदी, संस्कृत तसेच बंगाली  भाषेतील विविध साहित्यप्रकार जसे ऐतिहासिक, पौराणिक, धार्मिक, काव्य, बालसाहित्य इ. श्रेणीतील लोकप्रिय साहित्य उपलब्ध आहे. या ऍपचे वापरकर्ते, लेखकाचे नाव, शीर्षक, प्रकाशक आणि  कीवर्डवर आधारित साहित्य  शोधू शकतात. साहित्या संदर्भातील व्हिडिओ , डिओ क्लिप्स,  शैक्षणिक खेळ, डाउनलोड करण्यारखी पुस्तके यामुळे या ऍपला लोकप्रियता लाभलेली आहे.           

वाचकांच्या उपयुक्त ठरू शकतील अशी अजून काही डिजीटल माध्यमे / ऍप : ऑडिबल, पु. ल. देशपांडे कथाकथन, व, पु. काळे कथाकथन   साहित्यचिंतन.कॉम , ई-साहित्य.कॉम  आदी !     

कोरोना कालावधीत हाताशी मोकळा वेळ मिळाल्यास या माध्यमांचा वापर करून, वाचक   ' घरचेच सुरक्षित डिजीटल वाचनालय'  नक्कीच अनुभवु शकतात !      

 

डॉ. रुपाली कुलकर्णी,

ऍडजंक्ट प्रोफेसर  , संगणक विभाग 

का. वाघ अभियांत्रिकी महाविद्यालय,

नासिक,      

   

     ९०११८९६६८१, rdkulkarni21@kkwagh.edu.in